Z lekcji historii wiemy, że Rzeczpospolita w XVIII wieku była istnym tyglem kulturowym. Ale i nie miała lekko - wojny, rozbiory, uzależnienie się od Carskiej Rosji... Nie okłamujmy się, to był ciężki czas dla naszego kraju. Na tle historycznych przemian żyli koło siebie Polacy i Żydzi - i to właśnie ci ostatni stali się podstawową kanwą opowieści "Czarny Huzar" Leszka Białego. Oni oraz wyprawa luterańskich misjonarzy z Institutum Judaicum et Muhammedicum w Halle, mających jeden cel: nawrócić na protestantyzm głośnego żydowskiego mistyka i herezjarchy z Podola, Jakuba Lejbowicza Franka.
Olbrzymia dawka faktów historycznych, o których w szkole jednak nie mówiło się za wiele i głośno, niezwykli bohaterowie oraz wciągająca fabuła. Czego chcieć więcej?
Niedawno, przy okazji dość... nazwijmy to "gorącej" dyskusji pod inną recenzją jakiejś książki mniej lub bardziej historycznej na jednej z grup FB (popcorn był wskazany, oj był) przeczytałam, że - "z książkami historycznymi jest jak z czterema literami. Każdy ma swoją (prawdę), ale nie zawsze warto ją pokazywać". Z przykrością musiałam się wówczas zgodzić z tą opinią. Nie dlatego, że wyżej wspomniana książka była zła. Wręcz przeciwnie, na podstawie historycznych wydarzeń stworzono całkiem interesującą, jak wyczytać można było w recenzji, opowieść. Bywa jednak tak, że niektóre książki, opatrzone dopiskiem "historyczna" są po prostu zlepkiem bzdur i mądrości tak głębokich, że łyżeczka od herbaty zaskakuje swoją głębią. Ale bywają przykłady, w których widać, że autor starannie się przygotował do tematu i wie, o czym pisze. Tak było w przypadku Leszka Białego - autor, historyk sztuki i tłumacz, wyraźnie się przygotował do napisania tej oto powieści.
Mamy więc doskonale odwzorowane trudne czasy chylącej się ku upadkowi Rzeczpospolitej - echa jej wielkości wciąż się przebijają, jednak są to echa bardzo odległe. My za to obserwujemy dość skomplikowane środowisko żydowskie na tym tle. Środowisko zamknięte, pewne swego, obdarzone sporą ilością przywilejów. W tym wszystkim - on, Mesjasz, "Święty Pan", Jakub Lejbowicz Frank - postać jak najbardziej realna, historyczna, której historia splata się w książce z wyobraźnią autora. Miesza się z tym wszystkim jeszcze Institutum Judaicum et Muhammedicum z Halle, niemiecki zakon mający na celu nawracanie ludności żydowskiej. Wyrusza śladami naszego herezjady, którego barwna postać jest tylko elementem, pozwalającym autorowi pokazać, jak skomplikowane relacje między Żydami a resztą narodów były w XVIII wieku. Śledzimy więc jego losy, krok po kroku odkrywając, że historia nie zawsze pisana jest pięknie i poetycko, a brud, smród i ubóstwo są wręcz stałym elementem krajobrazu.
Trudne zadanie stało przed autorem, ale moim zdaniem wybrnął z niego świetnie. Mimo, że książka jest solidną cegiełką, czyta się ją bardzo dobrze, niemal "jednym tchem". Dbałość o szczegółowość odwzorowania realiów historycznych, zgłębienie się w legendę Franka, wplątanie w to wszystko dodatkowych wątków... Moim skromnym zdaniem, jest to pozycja warta uwagi. Dla miłośników tego okresu historycznego również, ale i każdy, kto interesuje się kwestią żydowską w Polsce na przestrzeni wieków, będzie zadowolony.
A co z bohaterami, postaciami, które mamy możliwość obserwować na kartach powieści? Jest ich mnogość, ale nie można narzekać na nudę, papierowość lub sztampę. Wręcz przeciwnie, odnosiłam często wrażenie, że jak podniosę głowę, nagle pojawi mi się przed oczami osoba, o której właśnie czytałam. Na swój sposób, momentami, to było wręcz niepokojące... Postacie są fizycznie wyraźne, wręcz "namacalne" i trudno tu doszukiwać się płaskości lub ogólnikowości. Starannie oddano sposób mówienia, gesty, charaktery również wyraźnie się między sobą różnią. Łatwo można trafić na takie osoby, które lubimy i takie, które wzbudzają w nas negatywne uczucia. Niełatwa sztuka "ożywienia" wytworów - bądź co bądź - wyobraźni udała się autorowi bardzo dobrze.
Podsumowując, "Czarny Huzar" to interesująca pozycja historyczna, napisana z rozmachem, ale i wiedzą. Problem odmiennego środowiska kulturowego, poczucie zagrożenia obcymi mocarstwami, zaszczucia sytuacją, postaciami. Olbrzymia dawka historycznej szczegółowości, zmieszana z fikcyjnymi postaciami, bezwzględna walka stronnictw politycznych i intrygi. Czy chcieć czegoś więcej? Wydaje mi się, że ta pozycja w pełni zaspokoi różne, często nader wymagające potrzeby, rozwinie zainteresowania historią i kulturą naszego kraju, ale i wskaże problemy, z jakimi borykamy się od zawsze - i borykać będziemy się dalej. Nietolerancja, skryta pod płaszczykiem inności...